Рим құқығы презентация

Рим құқығы

Рим құқығының субъектілері. 1. Халықтың жекелеген категорияларының құқықтық мәртебесі. 2. Заңды тұлғалардың ұғымы және құқықтық мәртебесі. Рим қоғамы әрбір адамды құқық субъектісі ретінде тани бермеді. Толыққанды рим азаматы “Persona” терминімен сипатталды. Тек, рим азаматы ғана құқықтар мен міндеттерді иелене алатын болды. Қоғам мүшесінің құқықтарды иелену, құқық субъектісі болу қабілеті құқыққабілеттілік деп аталады. Оны CAPUT терминімен сипаттады.

Толық құқыққабілеттілігі 3 элементтен тұрды: 1) Status libertatis – бостандығына байланысты. Осы тұрғыдан алғанда бас бостандығы бар және құлдар деп жіктелді. 2) Status civitatis – азаматтығына байланысты. Бұл негіз бойынша рим азаматтары және өзге де бас бостандығы бар азаматтар деп жіктелінді (латындар, перегриндер). 3) Status familiae – жанұяның отағасы және оған тәуелділер деп жіктелінді. Осы үшеулерінің бірінде болған өзгеріс “Capitus deminutio” термині арқылы сипатталды. Рим азаматының құқыққабілеттілігінде болған өзгерістің келесідей түрлері болды: (maxima) жоғары, (media) орташа және (minima) төменгі.

Capitus deminutio maxima барысында рим азаматы бостандығын жоғалтып, құлға айналады және бұл келесідей жағдайларда орын алуы мүмкін болды: - егер, рим азаматы жаудың қолына тұтқынға түсетін болса; - егер, рим азаматы құлдыққа сатылатын болса; - өлім жазасына кесілсе не өмірлік жұмыс түрлеріне жазаға тартылса;

Capitus deminutio media жағдайында рим азаматы бостандығын жоғалтпағанымен, оның құқыққабілеттілігі латындар мен перегриндерге теңестірілетін болды және ол келесі жағдайларда туындайтын: - егер, ол латындар мен перегриндерге жер аударылатын болса.

Рим азаматының ар-намысына нұқсан келген ретте, оның құқыққабілеттілігін шектеуге болатын болды. Құқық қабілеттілігінің шектелуі азаматтың өзінің лайықсыз іс-қимылының нәтижесінде қоғамдағы құрметін жоғалтуына тікелей байланысты болды. Ар-намысына нұқсан келудің бірнеше түрлері болды және олардың ішіндегі ең елеулісі Infamia (ар-намысынан айрылу) деп танылды.

Құқықтың толыққанды субъектісі ретінде рим азаматы танылды. Оларды бастапқыда квириттер деп атады. Оларды ерекшелендіріп тұратын бір белгі ол, «рим есімі» болды. Мысалы, бірінші өзінің жеке есімі, кейіннен, руының, ал, соңғысы рудың бір тарауының есімі. Мысалы, Марк Туллий Цицерон.

Рим азаматтығын келесідей жолдар арқылы алуға болды: - рим азаматтарынан дүниеге келсе немесе рим азаматы асырап алса (некеде дүиеге келген сәби әкесінің мәртебесін иеленсе, ал, некесіз дүниеге келген нәресте анасының мәртебесін иеленетін); - құлдықтан бостандыққа жіберілу арқылы (manumissio). Дегенмен, libertini әрекет қабілеттілігі шектеулі болды; - шетелдікке рим азаматтығының сыйға тартылуы.

Жеке құқық саласындағы рим азаматының құқыққабілеттілігі екі басты элементтен тұратын: ius conubii яғни, заңды некеге тұру құқығы. Мұндай некеден дүниеге келген балалар рим азаматтығын алатын, ал, балаларына қатысты билік әкесіне тиесілі болды; ius commercii яғни, мәміле жасасу, сауда құқығы, мүліктерді алу және иеліктен шығару; ІІІ ғ. формалды тұрғыдан құқыққабілеттілігі тұрғысынан теңдік жарияланғанымен, шынайы теңдік орын ала қойған жоқ. Өйткені, әртүрлі кәсіптерге байланысты қоғам жіктелініп кеткен болатын. Мысалы, әскери әлеуметтік топ, саудагерлер, шаруалар, өнеркәсіп иелері.

Көне дәуірден бастап соңғы күніне дейін рим қоғамы құлиеленуші сипатында болды. Гайдың мынадай бір сөзі бар: «Тұлғалар өздеріне тиесілі құқықтарында не еркін не құл ретінде жіктеледі».

Шаруашылық қызметтің дами түсуімен құлдық пекулий институты қалыптасты. Аталған терминге қатысты Дигестілерде келесідей сөздер бар: «Құлдың иелігіне қожайынының бөліп беретін мүлкі пекулий деп аталады». Пекулийге ие құлдың алған құқықтары оның қожайынына өтетін болса, ал, міндеттері өзінде қалатын болды. Алайда, өз міндеттемелері бойынша жауап бермейтін құлмен шарттық қатынасқа түсушілердің көп бола қоймауы себепті, кейіннен, қожайыны бөлінген пекулий шегінде жауап беруге тиіс болды.

Құлдық келесідей жолдар арқылы тоқтатылуы мүмкін болды: manumissio арқылы; заңи бұйрықтың негізінде; Мысалы, денсаулығы нашар жағдайында қожайыны тастап кетсе; қожайынының өлтірушісі туралы мәлімет жеткізсе; бостандық жағдайында 20 жыл өмір сүрсе.

Сонымен бірге, либертин өзінің бұрынғы қожайынына тәуелді болды. Мысалы, паторынының келесідей құқықтары болды: 1) либертиннің өзіне құрметпен қарауын талап етуге; Мысалы, осы себепті либертин өзінің паторынын сотқа шақыра алмайтын яғни, патронының өзім білем деушілік әрекетінен қорғансыз болатын; 2) патронға белгілі-бір қызмет көрсету. Бірақ, manumissio арқылы бостандық берілген құлдардың санының артуына орай, императора Август бірқатар шектеу шараларын қабылдайды. (Октавиан Август б.з.д. 31 жылдан бастап б.з.14 жылына дейін билік құрды)